維吾爾語(維吾爾文:ئۇيغۇر تىلى,拉丁轉寫Uyghur tili),維吾爾族的語言,簡稱維語(Uyghur),屬阿爾泰語系—突厥語族—葛邏祿語支。與烏茲別克語十分相似。其次與哈薩克語,柯爾克孜語,塔塔爾語,土耳其語等語言也有些相似。
中國境內官方的維吾爾文(UEY——Uyghurche Ereb Yëziqi)是以阿拉伯字母書寫的,同時以拉丁字母書寫的拉丁維文(ULY——Uyghurche Latin Yëziqi)作為補充。俄羅斯境內的維吾爾語使用以西里爾字母書寫的西里爾維吾爾文(USY——Uyghurche Shilir Yëziqi)。
中國境內的維吾爾語分中心、和田、羅布3個方言。標準語以中心方言為基礎,是典型的黏著語種,以伊犁,烏魯木齊語音為標準音。構詞和構形附加成分很豐富。名詞有數、從屬人稱、格等語法範疇;動詞有態、肯定否定、語氣、時、人稱、數、形動詞、動名詞、副動詞等語法範疇。表示各種情態的助動詞很發達。詞組和句子有嚴格的詞序:主語在謂語之前,限定語在中心詞之前。辭彙中除有維吾爾語的共同詞外,還有一定數量的阿拉伯語和波斯語的借詞,現在使用阿拉伯字母拼寫的維吾爾文。(公務活動、社會交際、廣播影視、新聞出版、文學藝術、民族教育、科技等各個領域都普遍使用該種語文)。此外,維吾爾語還用西里爾字母(中亞及俄羅斯範圍),拉丁字母(70-80年代新疆大部分地區用拉丁字母書寫維語的,並且廣泛用於社會交際,公務活動,廣播影視,出版社,教育,醫療衛生等各個領域)書寫。
基本介紹
使用地區,歷史,語法,辭彙,時間用語,
使用地區
維吾爾語是主要分布於中國新疆維吾爾自治區的維吾爾族使用的語言,使用人口約有1,300萬(2015年中國境內人口)。此外,在哈薩克斯坦、烏茲別克斯坦、吉爾吉斯斯坦,巴基斯坦,俄羅斯,烏克蘭,沙烏地阿拉伯,敘利亞,土耳其,加拿大等國家境內也有使用者。
歷史
古代突厥語
古代維吾爾語(回鶻語)
察合台維吾爾語
察合台維吾爾語又稱近代維吾爾語。但通用名稱是察合台語。察合台維吾爾語從13時代到20時代30年總共600多年廣大使用。察合台維吾爾語不僅是維吾爾族的文學語言,而且很多民族共同使用的語言。這時代用阿拉伯字母。
察合台維吾爾語時代Newai(納瓦伊)寫成Chahaar Diwan, Hemsa, Muhakimetul Lugheteyin等很多著名的作品。還有很多學者,詩人,歷史家寫成了很多著名的作品。
現代維吾爾語
發展歷程
古代維吾爾語起先用突厥字母拼寫,後來用粟特文改進的回鶻字母來拼寫,之後用阿拉伯字母的古代維吾爾文來拼寫(哈卡尼亞文),再後來用阿拉伯字母的察合台文,公元9-10世紀後,改用阿拉伯字母的維吾爾文來拼寫。新中國成立後,曾改用西里爾字母拼寫。1970年代, 中國國務院曾為新疆的維族創製拉丁字母的維文文字。現代維吾爾文的改革最近的一次是在1983年,使用的文字是阿拉伯字母的書寫體系。現行維文有8個元音字母,24個輔音字母,自右向左橫寫。用來書寫現代維吾爾文文學語言,即業經規範的書面語。每個字母按出現在詞首、詞中、詞末的位置有不同的形式。有些字母只有單式和末式。有些字母所帶的符號除作獨立形式和詞首形式的標誌外,還起隔音的作用。32個字母實際共有126種寫法。詞根上的語音變化、附加成分與詞幹在元音和輔音上的和諧都在文字上有所反映,同一個詞根往往有不同的書寫形式,同一個附加成分往往有幾種變體。
維吾爾語分中心、阿克蘇,喀什,和田、羅布四個方言,而羅布方言由於人口不斷減少,正步入改善。維吾爾族在5世紀到10世紀和15世紀到16世紀使用過粟特字母,8世紀曾用過古突厥字母,10世紀-18世紀曾經廣泛用過回鶻文字母。當伊斯蘭教傳入後,改用阿拉伯字母,現成老維吾爾文(維文縮寫為UEY,UyghurErebYéziqi)。1949年中國曾改用西里爾字母拼寫維吾爾語,但隨著中俄關係的破裂於1959年流產。1959年冬天,中國國務院為維吾爾族創製以漢語拼音拉丁字母為基礎的維吾爾文,簡稱新維吾爾文(維文縮寫為UPNY,UyghurPinyinYéziqi)。1982年9月(新疆省文檔No.XH-1982-283),省又恢復使用阿拉伯字母的老維文,並對其進一步完善。為了規範維文拉丁轉寫,以及在計算機上的使用,新疆大學於2000年開始推行一種新的拉丁維文(維文縮寫為ULY,UyghurLatinYéziqi),並被自治區定為官方文字。
現代維吾爾語是古代維語的直系後裔,自突厥人開始使用文字記述自己的語言以來,一直是東部突厥語共同書面語的基礎。現代維吾爾語經歷了共同突厥語、古代突厥—維吾爾語、哈卡尼亞語、花拉子模語、察合台語等階段發展為現代的維吾爾語。 現代維吾爾語可以作分為以下幾個方言:
- 中心方言喀什次方言喀什土語
- 阿圖什土語
- 莎車土語
- 阿克蘇土語
- 伊犁次方言
- 吐魯番次方言吐魯番土語
- 託克遜土語
- 哈密土語
- 和田方言柯坪土語
- 羅布方言(另作羅布泊方言)
- 現在新疆以維吾爾語出版的報紙和雜誌約有80種,維吾爾語電視台五個,以中心方言伊犁次方言為標準語、以烏魯木齊語音為標準音。
語法
當代使用經改進的阿拉伯字母的維文。自右向左書寫,與現代漢文書寫順序相反。
辭彙
維吾爾語的核心辭彙主要來自古突厥語及突厥語系的其它語言,但透過歷史過程中接觸其它語言,亦引入了不少外來語。維吾爾語在同屬突厥語系的哈薩克語、烏茲別克語及察合台語都影響甚深。在公元十世紀維吾爾族開始接觸伊斯蘭教。而因為古蘭經及伊斯蘭文學的傳播,不少阿拉伯語的辭彙亦透過波斯語、烏茲別克語及察合台語流傳到維吾爾語之中。近代以來隨著維吾爾聚居區與外界交流加深,漢語、英語、俄語等語言的辭彙被借入維吾爾語之中。
中國境內的維吾爾語使用的文字是阿拉伯字母的老維吾爾文(UEY),而在俄羅斯境內的維吾爾語則使用以俄文字母為基礎的西里爾維吾爾文(USY)。 根據語言學家分析,烏茲別克語跟維吾爾語非常相似,因此,有人認為應該把兩種語種合併,但目前普遍仍然主張把兩者分開。
時間用語
英語 | 維吾爾語 |
---|---|
قارشى ئالىمىز (Qarshi alımız!) | |
Hello (General greeting) | ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم! frm - (Ässalamu äläykum!) ۋەئەلەيكۇم ئەسسالام! reply- (Wä'äläykum ässalam!) ياخشىمۇسىز! inf - (Yaxshimusız!) |
Hello(on phone) | ئەسسالامۇ ئەلەيكۇم! frm - (Ässalamu äläykum!) ۋېي! from Chinese 餵- inf - (Wey!) |
How are you? | ياخشىمۇسىز؟ (Yaxshimusız?) قانداق ئەھۋالىڭىز؟ (Qandaq ähwalıngız?) نىمۇ بولدى؟ What's new?- (Nima boldi?) |
Reply to 'How are you?' | مەن ياخشى، رەخمەت سىزگە، سىزچۇ؟ (Män yaxshi, räxmät sızgä, sızchu?) ياخشى fine- (Yaxshi) بەلەن so-so- (Bälän) ھېچ ئىش يوق nothing much- (Hech ish yoq) |
كۆرۈشمىگىلى ئۇزاق بوپتۇ (Körüshmigili uzaq boptu) | |
ئىسمىڭىز نىمۇ؟ (Ismıngız nimu?) | |
My name is ... | مېنىڭ ئىسمىم ... (Menıng ismım ...) |
Where are you from? | سىز نەرلىك؟ (Sız närlik?) |
I'm from ... | مەن ... لىك/ لىق (Män ...lik/lıq) |
Pleased to meet you | كۆرۈشكىنىمىزگە خۇشالمەن (Körüshkinımızgä xushalmän) سىزنى تونۇشقىنىمغا خۇشالمەن (Sızni tonushqınımgha xushalmän) |
Good morning (Morning greeting) | ئەتىگەنلىكىڭىز خەيرىلىك بولسۇن! (Ätigänlikingız xäyrılik bolsun!) |
Good afternoon (Afternoon greeting) | چۈشلىكىڭىز خەيرىلىك بولسۇن! (Chüshlikingız xäyrılik bolsun!) |
Good evening (Evening greeting) | كەچلىكىڭىز خەيرىلىك بولسۇن! (Kächlikingız xäyrılik bolsun!) |
(Xäyrılik Käch!)خەيرىلىك كەچ! | |
Goodbye (Parting phrases) | خەيرى خوش! (Xäyrı xosh!) كىيىن كۆرۈشەيلى! See you later!- (Kiyin körüshäyli!) |
Good luck! | ئامەت بولسۇن! (Amät bolsun!) |
Cheers! Good Health! (Toasts used when drinking) | خوشە! (Xoshä!) |
كۈنىڭىز كۆڭۈللۈك بولسۇن! (Künıngız köngüllük bolsun!) | |
Bon appetit / Have a nice meal | تامىغىڭىز ياخشى بولسۇن! (Tamıghıngız yaxshi bolsun!) |
Bon voyage / Have a good journey | ئاق يول بولسۇن! (Aq yol bolsun!) سەپىرىڭىز ئوڭۇشلۇق بولسۇن! (Säpırıngız ongushluq bolsun!) |
I understand | (Män chüshändım)مەن چۈشەندىم |
I don't understand | مەن چۈشەنمىدىم (Män chüshänmıdım) |
(Hä’ä)ھەئە (Shundaq)شۇنداق | |
(Yaq)ياق (Ämäs)ئەمەس | |
(Bälkim)بەلكىم | |
مەن ئۇقمايمەن (Män uqmaymän) مەن بىلمەيمەن (Män bilmäymän) | |
Please speak more slowly | ئاستاراق سۆزلەڭ (Astaraq sözläng) |
Please say that again | قايتى بىر قىتىم دەڭ (Qaytı bır qıtım däng) |
Please write it down | ئۇنى يېزىپ چىقىڭ (Uni yezıp chiqıng) |
Do you speak English? | ئىڭگىلىزچە سۆزلىيەلەمسىز؟ (Inggılızchä sözliyälämsız?) |
Do you speakUyghur? | ئۇيغۇرچە سۆزلىيەلەمسىز؟ (Uyghurchä sözliyälämsız?) |
Yes, a little (reply to 'Do you speak ...?') | (Azraqla)ئازراقلا |
Speak to me inUyghur | ماڭا ئۇيغۇرچە سۆزلەڭ (Manga Uyghurchä sözläng) |
How do you say ... inUyghur? | ...نى ئۇيغۇرچە قانداق دەيدۇ؟ (...ni Uyghurchä qandaq däydu?) |
كەچۈرۈڭ! (Kächürüng!) | |
How much is this? | بۇ قانچى پۇل؟ (Bu qanchi pul?) بۇنىڭ باھاسى قانچە؟ (Bunıng bahasi qanchä?) |
كەچۈرۈڭ! (Kächürüng!) | |
مەرھەمەت! (Märhämät!) | |
رەخمەت سىزگە (Räxmät sızgä) | |
Reply to thank you | تۈزۈت قىلماڭ (Tüzüt qılmang) |
Where's the toilet? | ھاجەتخانا قايەردە؟ (Hajätxana qayärdä?) |
This gentleman will pay for everything | بۇ ئەپەندىم ھەممى چىقىمنى كۆتۈردۇ (Bu äpändım hämmı chiqımni kötürdu) |
This lady will pay for everything | بۇ خانىم ھەممى چىقىمنى كۆتۈردۇ (Bu xanım hämmı chiqımni kötürdu) |
Would you like to dance with me? | مەن بىلەن تاڭسا ئويناشنى خالامسىز؟ (Män bilän tangsa oynashni xalamsız?) |
مەن سىزنى سېغىندىم (Män sızni seghındım) | |
مەن سىزنى سۆيۈمەن (Män sızni söyümän) | |
بالدۇراق ساقىىيىپ كىتىڭ! (Badurak saqiyip kitıng!) | |
Go away! | نېرى تۇر! (Neri tur!) |
Leave me alone! | مېنى يالغۇز قوي! (Meni yalghuz qoy!) |
ياردەملىشىڭ! (Yardämlishing!) | |
Fire! | ئوت كەتتى! (Ot kätti!) |
توختا! (Tohta!) | |
Call the police! | ساقچى چاقىرىڭ! (Saqchi chaqırıng!) |
Christmas and New Year greetings | روجىستىۋا بايرىمىڭىزگە مۇبارەك! (Rojistıwa bayrımıngızgä mubaräk!) -Merry Christmas يېڭى يىلىڭىز قۇتلۇق بولسۇن! (Yengı yilıngız qutluq bolsun!) -Happy New Year |
Easter greetings | پاسخا بايرىمىڭىزگە مۇبارەك! (Pasxa bayrımıngızgä mubaräk!) |
تۇغۇلغان كۈنىڭىزگە مۇبارەك! (Tughulghan künıngızgä mubaräk!) | |
One language is never enough | بىر خىل تىل ھەرگىز يەتمەيدۇ (Bır xıl til härgiz yätmäydu) |
My hovercraft is full of eels Why this phrase? | مېنىڭ ھاۋا-نېگىز كېمەمدە يىلان بېلىق تۇشۇپ كەتتى (Menıng hawa-negiz kemämdä yilan belıq tushup kätti) |